Czynniki utrudniające wartość zasługujących czynów ludzkich

Człowiek nie jest nigdy absolutnie i doskonale wolny. Istnieją czynniki, które nie eliminują dokonania aktu ludzkiego jako takiego, a jedynie ograniczają jego dobrowolność, czyli także odpowiedzialność za jego skutki. Jedne z nich zaciemniają poznanie przedmiotu danego czynu (element intelektualny), jak np. niewiedza, błąd, zapomnienie, nieuwaga. Inne czynniki wpływają negatywnie na samo dokonanie aktu ludzkiego, zmniejszając albo uniemożliwiając wolną decyzję woli działającego (element wolitywny), jak np. afekty, lęk, przemoc, przyzwyczajenie, skłonności, będące wynikiem temperamentu, czy też czynnikiem patologicznym.

OGRANICZENIE ŚWIADOMOŚCI – Przyczyny niewiedzy i błędu mogą być wielorakie, mogą leżeć w okolicznościach niezawinionych lub też być wynikiem osobistego zaniedbania. Mogą one mieć swoje źródło w błędnych poglądach i uprzedzeniach społecznych, w nieodpowiednim wychowaniu, we wpływie otoczenia, w lekturze tendencyjnych wydawnictw itd. Człowiek jest wezwany do wyzwolenia się z negatywnego wpływu tych faktorów i do zdobycia solidnie ugruntowanych przekonań, gdyż błędne przekonania są podstawą błędnych i grzesznych postaw. To oznacza troskę o prawdę, rzeczowość i sprawiedliwość. Jednak pojedyncza osoba jest często zbyt słaba, aby przeciwstawić się negatywnemu wpływowi społecznych opinii na jego wolność. Potrzebuje ona pomocy wspólnoty, w której szuka się dobra, wspólnoty dobrych ludzi, którzy gromadząc się, mogą bronić jednostki przed błędami i wpływem wygodnych, ale grzesznych opinii. Wobec uprzedzeń i siły zniewalającej zła ogromnie ważną rolę pełni Kościół jako wspólnota strzegąca dobra i Bożych praw, jako stróż prawdy i prawdziwej wolności. Niewiedza (ignorancja) może być pokonalna albo niepokonalna.

NIEWIEDZA NIEPOKONALNA – Niepokonalna jest niewiedza wtedy, gdy człowiek nie ma możliwości osiągnięcia takiego oglądu i zrozumienia przedmiotu działania, które jest dla tego przedmiotu adekwatne. . Niepokonalna ignorancja sprawia, iż człowiek nie zaciąga winy moralnej. Niewiedza niepokonalna chroni niejako człowieka od tego, by pragnąć jakiegoś złego przedmiotu. Dotyczy to także nieuwagi. Gdy ktoś nie zdaje sobie sprawy z tego, co akurat czyni, to brak mu jest koniecznej do ponoszenia odpowiedzialności wiedzy i wglądu w istotę czynu i jego skutki.

NIEWIEDZA POKONALNA – Niewiedza jest pokonalna, jeżeli mogłaby zostać usunięta przez rozumny, staranny wysiłek poznawczy, ale nie została z powodu zaniedbania lub złej woli. Taka niewiedza jest zawiniona i nie znosi odpowiedzialności moralnej. Jest ona tym poważniejsza, gdy człowiek nic nie zrobił, aby ją usunąć. Może być ona chciana, gdy człowiek świadomie unika wyjaśnienia danej sprawy.

OGRANICZENIE WOLNOŚCI WOLI – Istnieją ograniczenia wolności, które człowiek sam może usunąć, albo przynajmniej ograniczyć, jak np. obciążające skłonności, lenistwo. Usuwanie takich ograniczeń należy do istotnych moralnych zadań każdego człowieka. Inne ograniczenia wynikają ze społecznych układów i struktur, jak np. ograniczenia wolności religii czy wypowiedzi. Zwalczanie takich ograniczeń jest zadaniem społeczności i grup mogących na nią wpływać, w tym Kościołów i religii.

A. NAMIĘTNOŚCI – Pożądania i pragnienia, stają się wtedy destruktywne i złe, jeżeli ich siła nie jest kontrolowana przez rozum. Pożądanie może być uprzedzające lub też następujące. Uprzedzające poprzedza akt woli i skłania ją do akceptacji. Następujące pożądanie towarzyszy wolnej decyzji woli i albo zostaje zaakceptowane, albo też świadomie wywołane.

B. LĘK – Lęk jest to zaburzenie umysłu wywołane grożącym niebezpieczeństwem. Jednym ze źródeł lęku, często ukrytym, jest nacisk społeczny. lęk i fałszywy wstyd przeszkadzają człowiekowi w czynieniu tego, co zgodnie z własnym sumieniem czynić powinien. Lęk może być wielki lub mały. Wielki lęk ma miejsce wtedy, gdy dotyczy poważnego niebezpieczeństwa i wywołuje wielki nacisk na przeciętnego człowieka. Wielkość lęku zależy nie tylko od wielkości przyczyny, ale też od stanu psychicznego osoby. Lęk, który całkowicie paraliżuje działanie rozumu znosi całkowicie odpowiedzialność za czyn wykonywany pod jego wpływem. Zwykle jednak lęk nie niszczy poznania i wolitywnego charakteru danego aktu.

C. PRZEMOC – Polega ona na zewnętrznym, przymuszającym wpływie na wolę człowieka. jest ona spowodowana przez pewien moralny nacisk, lecz przez nacisk fizyczny lub też psychiczny wywołany przez kogoś lub coś. przyczyna znajduje się na zewnątrz woli danego człowieka, ale nie oznacza to automatycznie, że jest ona na zewnątrz jego osoby.

D. SKŁONNOŚCI I PRZYZWYCZAJENIA – Istnieją skłonności, które skłaniają człowieka do pewnych reakcji i sposobów zachowań, mające swoje źródło w charakterze i cechach wrodzonych. Znaczącą rolę w ich wytworzeniu ma też wychowanie w rodzinie i otoczeniu. Czynniki te mogą mieć wpływ na wolę człowieka, ograniczając, lecz nie znosząc dobrowolności jego aktów. Skłonność czy przyzwyczajenie jest definiowane jako lekkość i gotowość do tego, by działać w pewien określony sposób, nabyty przez częste powtarzanie. Człowiek ponosi odpowiedzialność za wykształcenie i utrzymywanie się takich sprawności.